4. مراحل فقه شيعى

فقه شيعه از آغاز تا كنون، مراحل مختلفى را پشت سرگذرانده و شاهد دگرگونيهاى گوناگون بوده است. در هر مرحله، فقيهان برجسته و ژرف نگرى در عرصه فقاهت و اجتهاد گام نهاده و بيش از پيشينيان برگستره، ژرفا و غناى فقه افزوده‌اند. در اين ميان، برخى فقها بيش از ديگران در پيشرفت فقه و گشودن راههاى نو فراروى آن، سهيم و صاحب مكتب فقهى بوده‌اند.

فقه پژوهان و تاريخ نگاران فقه شيعه، هر يك به اعتبارى، مراحلى براى آن قائل‌اند: از اين‌رو، در تعداد مراحل و آغاز و انجام هر مرحله وحدت نظر ندارند. برخى، دوره‌هاى پيش از شيخ طوسى، از زمان شيخ طوسى تا قرن دهم هجرى قمرى (مقارن زمان شهيد ثانى)، از زمان شهيد ثانى تا يك قرن اخير و يك قرن اخير را مراحل چهارگانه فقه شيعه دانسته‌اند.(6)برخى ديگر، دوره‌هاى حضور امام معصوم، نخستين قرن پس از غيبت (260 ـ 329 هـ . ق)، دوره متكلّمان، مكتب شيخ طوسى، مكتب شهيد اوّل، فقه دوره صفوى، مكتب وحيد بهبهانى و مكتب شيخ انصارى را مراحل هشت‌گانه فقه شيعه شمرده‌اند.(7)

در نگرشى ديگر، براى فقه شيعه، نه مرحله در نظر گرفته شده است كه عبارتند از: عصر تفسير و تبيين يا عصر امامان معصوم عليهم السّلام، عصر محدّثان، عصر آغاز اجتهاد، عصر كمال اجتهاد، عصر تقليد، عصر نهضت مجدّد مجتهدان، عصر پيدايى مذهب اخباريان، عصر جديد استنباط و عصر حاضر.(8)سر انجام، برخى، مراحل فقه شيعه را شش مرحله، يعنى تأسيس، شكوفايى و رشد، استقلال، افراط و تفريط، اعتدال، و كمال دانسته‌اند.(9)

ويژگى تقسيم‌بندى اخير در اين است كه اولاً، عصر تشريع (عصر پيامبر صلّى اللّه عليه و آله) و عصر تفسير و تبيين (عصر امامان معصوم عليهم السّلام) از مراحل فقه شيعه شمرده نشده است؛ زيرا بر اساس تعريفى كه از فقه ارائه شد، سنّت پيامبر صلّى اللّه عليه وآله و معصومان عليهم السّلام از منابع و ادلّه فقه است. بنابراين، مراد از اين فقه،

• (6)تكامل اجتماعى انسان، شهيد مرتضى مطهرى، ص 197، انتشارات صدرا، چاپ هفتم، 1372. (مبتكر اين تقسيم بندى، مرحوم آية اللّه بروجردى است.)
• (7)ر. ك: مقدّمه‌اى بر فقه شيعه، حسين مدرسى طباطبايى، ترجمه محمد آصف فكرت، ص 30 ـ 62، بنياد پژوهشهاى اسلامى، مشهد، 1368.
• (8)ر. ك: تاريخ فقه و فقها، ابوالقاسم گرجى، ص 113 ـ 298، سازمان مطالعه و تدوين كتب علوم انسانى دانشگاهها (سمت)، چاپ اوّل، تهران، 1375.
• (9)ر.ك: «مراحل تطور الاجتهاد فى الفقه الامامى»،السيد منذر الحكيم، مجله فقه اهل‌البيت عليهم‌السّلام، ش 13، ص 174 ـ 175، مؤسسة دائرة المعارف الفقه الاسلامى طبقا لمذهب اهل البيت عليهم السّلام، السنة الرابعة، قم 1420 هـ . ق. (اين تقسيم بندى از آية اللّه سيد محمود هاشمى شاهرودى است).