مأمون شدند. مأمون در صدد رهایی از فضل برآمد و هنگامی که قصد بازگشت به بغداد داشت، در عبور از شهر «سرخس» افرادی را گماشت تا فضل را در حمام به قتل برسانند و پس از آن، با اظهار اندوه شدید نسبت به قتل او قاتلانش را کشت و سر آنان را همراه با همدردی توأم با سوز و گداز، برای برادرش، حسن بن سهل که در آن وقت در «فم الصلح» (از نواحی واسط) ساکن بود فرستاد. فضل در 48 سالگی کشته شد.[1]

پی نوشت ها

[1] . دوشنبه اول محرم سال 202 = بیستم ژوئیه سال 817 ; جمعه هجدهم جمادی الثانی سال 202 = اول ژانویه سال 818 .

[ 2 ] . الاعلام زرکلی، ج 5، ص 354 ; وفیات الاعیان، ج 4، ص 41 ; تاریخ ابن اثیر، ج 6، ص 256 و 346 ; تاریخ بغداد، ج 12، ص 339 ; العبر، ج 1، ص 338 ; تاریخ طبری، ج 8 ، ص 424 و 564 ; مروج الذهب، ج 3، ص 441 ; الکتّاب والوزراء، ص 205 و 231 .

سال 203 ق = 818 ـ 819 م

رویدادها

* امام رضا(علیه السلام) ولیعهد مأمون، به طور ناگهانی در شهر توس درگذشت و نزدیک قبر هارون الرشید به خاک سپرده شد. ایشان هنگام عزیمت مأمون به بغداد، همراه او بودند.

* مردم بغداد، هنگامی که از آمدن مأمون مطلع شدند، ابراهیم بن مهدی را از خلافت عزل کردند.

* زلزله بزرگ حوادث طبیعی خراسان هفتاد روز به طول انجامید و شدیدترین زلزله، در شهر بلخ روی داد. زلزله، خانه های شهر را ویران کرد و هزاران تن را کشت. هم چنین خانه هایی را در جورجان، فاریاب، طالقان و ماوراءالنهر ویران کرد.

وقایع نظامی

شورش ها

* توماس صقلبی، علیه امپراتور بیزانس، لئون پنجم شورید.

درگذشتگان

* حاتم بن هرثمة.

* خزیمة بن خازم.

* علی الرضا.

* محمد بن جعفر الصادق.

* یحیی بن آدم.

حاتم بن هرثمه

حاتم بن هرثمة بن اعین، هم چون پدرش از فرماندهان شجاع بود که چندین مسئولیت در دستگاه خلافت داشت. امین، خلیفه عباسی در سال 194 ق او را والی مصر کرد و هنگامی که جنگ قدرت میان امین و مأمون درگرفت، به مأمون گرایید. از این رو، امین او را در سال 195 ق عزل کرد و هنگامی که مأمون خلافت را عهده دار شد، در سال 200 ق حکومت آذربایجان و ارمنستان را بدو سپرد.

هنگامی که خبر قتل پدرش توسط مأمون به او رسید، گروهی را برای شورش گرد آورد و با بابک خرمدین مکاتبه کرد، ولی مرگ، او را مهلت نداد. ابنقتیبه می گوید که این حوادث، سرچشمه و انگیزه فتنه و قیام بابک بود.(3)

خزیمة بن خازم

خزیمة بن خازم بن خزیمه تمیمی پدرش از دعوت گران بزرگ بنی عباس و فرماندهان سپاه آنان به شمار می رفت. خزیمه، عهده دار سرکوب بسیاری از انقلاب هایی بود که علیه عباسیان درگرفت و در قلع و قمع بعضی از آن ها مشارکت داشت. وی در دولت هارون، امین و مأمون منزلت یافت. هارون او را در سال 169 ق به امارت ارمنستان گماشت و پس از یک سال، او را به بصره منتقل ساخت. سپس در سال 187 ق او را دوباره برای قلع و قمع شورش خرمیان حاکم ارمنستان کرد. وی در درگیری میان امین و مأمون، به مأمون گروید و تا زمان کشته شدن امین، در محاصره بغداد مشارکت داشت. او تا زمان مرگش، در بغداد زیست.(4)

علی الرضا(علیه السلام)

ابوالحسن، علی بن موسی الکاظم بن جعفر الصادق بن محمد الباقر بن علی زین العابدین بن الحسین بن علی بن ابی طالب (علیهم السلام)ملقب به «رضا»، هشتمین پیشوای شیعیان دوازده امامی است که در مدینه به دنیا آمد و از برجسته ترین و فاضل ترین سادات اهل بیت بود. مادرش کنیزی حبشی بود و از این رو، وی سیه چرده بود. مأمون به خاطر علاقه اش به وی خلافت را پس از خود به او سپرد) 1 (و دخترش، ام الفضل را به ازدواج او درآورد و به نام او سکه زد. مأمون به خاطر او نشان عباسیان را از رنگ سیاه به رنگ سبز ـ که نشانه اهل بیت بود ـ تغییر داد و آن را به سراسر ممالک خود ابلاغ کرد. این اعمال به تشویق و توصیه وزیرش، فضل بن سهل صورت گرفت که او را مجاب کرد که خلافت را پس از خود به علویان بسپارد. این اقدامات از سوی مأمون، به آشفتگی در عراق منجر شد. لذا مردم بغداد شوریدند و پس از خلع مأمون، با عمویش، ابراهیم بن المهدی بیعت کردند. ابراهیم توانست بر منطقه سواد، کوفه، مدائن و پیرامون آن چیره شود. هنگامی که مأمون از وقایع عراق آگاه شد، تصمیم گرفت به سوی بغداد حرکت کند. چون به «سرخس» رسید، کسی را واداشت تا فضل بن سهل را به قتل رساند.

[ 1 ] . الاعلام زرکلی، ج 5، ص 354 ; وفیات الاعیان، ج 4، ص 41 ; تاریخ ابن اثیر، ج 6، ص 256 و 346 ; تاریخ بغداد، ج 12، ص 339 ; العبر، ج 1، ص 338 ; تاریخ طبری، ج 8 ، ص 424 و 564 ; مروج الذهب، ج 3، ص 441 ; الکتّاب والوزراء، ص 205 و 231 .

[ 2 ] . جمعه اول محرم سال 203 = نهم ژوئیه سال 818 ; شنبه 29 جمادی الثانی سال 203 = اول ژانویه سال 819 .

[ 3 ] . النجوم الزاهره، ج 3، ص 274 ; المعارف، ص 389 ; دائرة المعارف الاسلامیه، ماده «حاتم بن هرثمة» ; الولاة والقضاة، ص 147 ; الاعلام زرکلی، ج 2، ص 152.

[ 4 ] . الاعلام زرکلی، ج 2 ، ص 351 ; تاریخ طبری و ابن اثیر، حوادث سال 169 ـ 203 ; فتوح البلدان، ص 212 ; العبر، ص 339.