الف . گرايش عقلى

گرايش عقلى به وسيله محقق اردبيلى پى‌ريزى و به وسيله شاگردان برجسته‌اش، مانند حسن بن زين الدّين (صاحب معالم) (م 1011 هـ . ق) و محمد بن على عاملى (صاحب مدارك) (م 1009 هـ . ق) دنبال شد. اين گرايش، در پذيرش احاديث سخت‌گيرى زيادى به عمل آورد؛ زيرا از يك سو، پيامد پديده تقسيم حديث به صحيح، حَسَن، موثّق و ضعيف در مرحله سابق اين بود كه فقيهان در صورت تعارض حديث صحيح با حديث حسن يا موثّق، صحيح را ترجيح دهند و به حسن يا موثّق عمل نكنند و از سوى ديگر، در اين مرحله براى اعتبار سند احاديث معيار جديدى وضع شد، يعنى لزوم شهادت دو عادل، براى اثبات وثاقت راويان؛ و حال آنكه پيش از اين، شهادت يك عادل كافى بود. دلالت نصوص روايى نيز با تأمّلات و دقتهاى افراطى عقلى مورد مناقشه قرار گرفت.

سخت‌گيرى زياد در پذيرش احاديث باعث شد كه در دايره حجيّت اخبار و منابع نقلى استنباط، محدوديتى به وجود آيد و بسيارى از احاديث معتبر از دَور استنباط كنار گذاشته شود. اين امر، زمينه را براى گرايش بيشتر به ديگر منابع فقه، يعنى قرآن كريم و عقل فراهم ساخت. اعتماد بيش از اندازه به عقل كه از فعاليّت فلسفى حوزه اصفهان متأثر بود، و نيز سخت گيرى در حجيّت ظنون خاص، گرايش به حجيّت مطلق ظنّ را تقويت كرد و بدين ترتيب، فقه شيعه به رأى، قياس و استحسان كه همواره با آنها در ستيز بود، نزديك شد. گرايش جدّى به عمومات و مطلقات قرآن كريم و تشكيك در بسيارى از اجماعات و آراى فقيهان پيشين، از شاخصه‌هاى گرايش عقلى است.

ب . گرايش اخبارى

تكيه افراطى برخى فقيهان اصولى بر عقل، به طور طبيعى، واكنش برخى ديگر از فقيهان را در پى داشت كه به صورت اعتماد وسيع به احاديث و محدود كردن قلمرو به كارگيرى عقل در استنباط متجلّى گشت. سخت گيرى در پذيرش اخبار واحد، به تسامح در سند حديث و نيز مردود ندانستن دلالت آن به مجرّد استبعاد عقلى منجرّ گرديد كه نتيجه