محمد بن حسن شیبانی

ابوعبدالله یا ابوالحسن، محمد بن حسن بن فرقد منسوب به بنوشیبان اصالتاً از روستای «حرستا»ی غوطه دمشق بود. پدرش از این روستا به «واسط» آمد و محمد در آن جا متولد شد و در کوفه بزرگ شد. وی نزد ابوحنیفه به کسب علم پرداخت و از او مسلک حنفی را فرا گرفت، محمد بن حسن، نتوانست مدت زیادی از ابوحنیفه بهره گیرد، زیرا هنوز کم سن و سال بود که ابوحنیفه درگذشت. به همین جهت ادامه روش ابوحنیفه را از ابویوسف فرا گرفت. شیوه ای که در آن صاحب نظر بود به نام خودش معروف شد. او در زمان زندگی ابویوسف، محل رجوع اهل رأی بود; اما بین آن دو ناراحتی و دلخوری به وجود آمد که تا زمان مرگ ابویوسف ادامه داشت. چندی بعد او به مدینه رفت و نزد مالک به کسب علم پرداخت. تعلّم او نزد مالک، مبالغه او در عقیده به قیاس را فرو نشاند و به این وسیله، تعدیل زیادی در قائلان به قیاس به وجود آورد.

زمانی که شافعی در عراق بود، به او پیوست و درمسائل بسیاری به مناظره با وی پرداخت. شافعی این مسائل را در کتاب الأم و سایر کتب خود ذکر کرده است. چندی بعد به بغداد رفت و هارون الرشید تصدی منصب قضا در «رقّه» را بدو سپرد. محمد بن حسن، از شغل قضاوت کناره گرفت و وقت خود را به آموزش فقه اختصاص داد.

گویند: ارتباط او با هارون الرشید به دلیل فتوای او درباره ماجرای «امان طالبی» به تیرگی گرایید و در نتیجه در معرض خشم هارون قرار گرفت. کتاب های او از ترس این که مبادا در آنها مطلبی باشد که موجب تحریک علویان و خروج و شورش ایشان شود، بررسی گردید. البته این وضعیت مدت زیادی طول نکشید و رابطه او با هارون بهبود یافت. و به همراه هارون و کسائی به ری رفت. وی و کسائی در یک روز درگذشتند و در ری به خاک سپرده شدند. هارون در مورد مرگ آن دو گفت: «همانا لغت و فقه هر دو مدفون شدند. می توان گفت علماء مذهب ابوحنیفه را بیشتر، از محمد بن حسن آموختند تا از ابوحنیفه; زیرا از مذهب حنفی تنها کتاب های محمد بن حسن باقی مانده و همین آثار، مستند آنها در مورد مذهب ابوحنیفه است. این کتاب ها، خود بر دو قسمند:

1 ـ کتاب هایی که از او روایت شده و به نام او شهرت یافته، و بالطبع مورد اعتماد قرار گرفته است. این کتب به «ظاهر الروایة» معروفند، الجامع الصغیر ـ کتابی در فروع بدون ذکر ادلّه و بحث و مجادله ـ الجامع الکبیر ـ که از صغیر مفصل تر است ـ و کتاب سوم به نام المبسوط که نزد حنفیان، به اصل معروف است و مفصل ترین کتابی است که «شمس الائمه سرخسی» آن را املا کرد، از قسم اول محسوب می شوند. کتاب مبسوط مهم ترین کتاب نزد قدمای حنفیه محسوب می شود. کتاب های دیگرِ محمد بن حسن، السیر الکبیر و السیر الصغیر است که مشتمل بر احکام جهاد و جنگ است. هم چنین کتاب های الردّ علی اهل المدینة و الآثار را باید بر شمرد که حنفیان به آن استناد می کنند.

2 کتبی که انتساب آنها بدو مشهور نیست. این کتاب ها نزد حنفیه به النوادر معروفند و از نظر آنها در سطحی پایین تر از اعتماد و اطمینان قرار دارند. دسته اول از کتاب های محمد بن حسن شیبانی، اساس مذهب حنفیه را تشکیل می دهد. علمای حنفی مذهب نیز به تعلیم و تعلم همین کتاب ها اشتغال دارند و شروح و تعلیقات خود را بر این کتب می نویسند.[1]

پی نوشت ها

[1] . یک شنبه اول محرم سال 189 = هشتم دسامبر سال 804 ; چهارشنبه 25 محرم سال 189 = اول ژانویه سال 805 .

[ 2 ] . الاعلام زرکلی، ج 5، ص 96 ; وفیات الاعیان، ج 3، ص 295 ; تاریخ بغداد، ج 11، ص 403 ; البدایة والنهایه، ج 10، ص 201 ; انباه الرواة، ج 2، ص 256 ; شذرات الذهب، ج 1، ص 321 ; العبر، ج 1، ص 302 ; الفهرست، ص 97 ; معجم الادباء، ج 5، ص 183 ; بروکلمان، تاریخ الشعوب الاسلامیه، ج 2، ص 197.

[ 3 ] . الاعلام زرکلی، ج 6، ص 309 ; البدایة والنهایه، ج 10، ص 202 ; النجوم الزاهره، ج 2، ص 130 ; وفیات الاعیان، ج 4، ص 184 ; تاریخ بغداد، ج 2، ص 172 ; العبر، ج 1، ص 302 ; شذرات الذهب، ج 1، ص 321 ; شرح کتاب السیر الکبیر، ج 1، ص 9 ـ 10 ; الفهرست، ص 287 ; المعارف، ص 500 ; بروکلمان، تاریخ الشعوب الاسلامیه، ج 3، ص 246.

سال 190 ق = 805 ـ 806 م

رویدادها

* نصب حسین بن جمیل ، آزادشده ابوجعفر منصور عباسی به امارت مصر.

* هارون الرشید، حمید بن معیوفِ همدانی را به حکومت سواحل (مناطق ساحلی) شام و مصر منصوب می کند.

* درگذشت کنستانتین ششم، امپراتور روم.

وقایع نظامی

جنگ ها

* سرزمین روم: هارون الرشید به سرزمین روم حمله و شهر هرقله را فتح کرد. امپراتور ناکفور، مجبوربه انعقاد قرارداد صلح و پرداخت جزیه به او شد; اما ناکفور قرارداد صلح را نقض و به مرزهای شمالی «عین زربه» و غیر آن حمله کرد. او در این حمله، برخی از مسلمانان را به اسارت گرفت. هارون الرشید با لشکرهایی که فرماندهی آنها را فرماندهانی نام آور بر عهده داشتند، به رومیان حملهور شد و بر تعدادی از دژهای مهم چیره گشت. ناکفور پس از تحمل کشته ها و تلفاتِ بسیار، مجدداً ناچار به درخواست صلح گردید.

* دریای مدیترانه: حمید بن معیوف، حاکم سواحل مصر و شام، با فرماندهی کردن ناوگان مسلمانان به قبرس حمله کرد. چرا که دولت قبرس، معاهده خود را نقض کرده بود. او اسقفِ قبرس را اسیر کرد و به جزیره «کرت» و «رودس» لشکر کشید.

[ 1 ] . الاعلام زرکلی، ج 6، ص 309 ; البدایة والنهایه، ج 10، ص 202 ; النجوم الزاهره، ج 2، ص 130 ; وفیات الاعیان، ج 4، ص 184 ; تاریخ بغداد، ج 2، ص 172 ; العبر، ج 1، ص 302 ; شذرات الذهب، ج 1، ص 321 ; شرح کتاب السیر الکبیر، ج 1، ص 9 ـ 10 ; الفهرست، ص 287 ; المعارف، ص 500 ; بروکلمان، تاریخ الشعوب الاسلامیه، ج 3، ص 246.

[ 2 ] . پنج شنبه اول محرم سال 190 = 27 نوامبر سال 805 ; پنج شنبه ششم صفر سال 190 = اول ژانویه سال 806 .