مؤمل محاربی

ابواُمیل، مؤمل بن اُمیل بن اُسید محاربی، منسوب به جدش، محارب بن قیس بن غیلان بن مضر، شاعری کوفی بود که دو دولت امویان و عباسیان را درک کرد. او در دولت بنی العباس قریحه شعری ظریف تری از خود نشان داد. پیش از به حکومت رسیدن مهدی عباسی، به او پیوست و در دوران حکومت او همراهش بود.

او با قصیده ای مهدی را ـ که هنوز به خلافت نرسیده بود ـ مدح کرد و او را به شگفت درآورد. مهدی نیز به خزانه دار بیت المال دستور داد که بیست هزار درهم به او بدهد، اما خزانه دار، این مبلغ را بسیار زیادتر از ارج شاعری دانست که پایین تر از شاعران طراز اول بود.

وقتی منصور از مبلغ جایزه آگاه شد، دستور داد او را احضار کنند. چون او را حاضر کردند، منصور به او گفت: نزد جوان سرمستی (مهدی) آمدی و او را فریب دادی تاآن جا که بیست هزار درهم از بیت المال به تو بخشید! سپس آن مبلغ را از او درخواست و او نیز آن را بازپرداخت. و منصور هم به او گفت: حال آن قصیده را بخوان. عتقی نیز آن را خواند:

«او مهدی است ولی چهره او شباهتی فراوان با ماه درخشان دارد.

او و ماه درخشان همانند هستند; چون آن گاه که نورافشانی کنند، تشخیص آن دو از یک دیگر بر بیننده، دشوار می گردد.

ماه در تاریکی و ظلمت شب، چراغ شب; و خلیفه، پرتو افشانِ روز است.

اما خداوند سبحان، مهدی را با اعطای مسند خلافت و منبر سیادت و هدایت بر مهتاب برتری بخشیده است.

هم چنان خداوند حکومتی به او بخشیده; پس او امیر است، اما ماه آسمان نه امیر و حکمران است و نه وزیر.

هرچه ایّام ماه به آخر می رسد، مهتاب نیز روی به نقصان می نهد; اما خلیفه به هنگام کاستی و کم فروغی مهتاب هم چنان پرتو افشانی می کند.

هان ای فرزند خلیفه برگزیده خداوند! ای کسی که افتخار و مباهات افتخارکنندگان، از پرتو وجود او است.

اگر چه از ملاقات حکم رانان و فرمان روایانی که از هر سو (راه هموار و ناهموار) به خدمت تو آیند، برخوردار نیستی اما پدرت از همه حکم رانان برتری و پیشی دارد تا جایی که همه آنها برخی حسرت او را خورند و برخی بر وی رشک برند.

با درود و سلام شتابان به خدمت پدر شدی; بدون این که در این کار رخوت و سستی در درونت پدید آید.

مردم نیز همگی گفتند: این پدر و پسر; یکی برای خلیفه بودن خلق شده و دیگری شایسته تصدی آن را در آینده دارد.

اگر خلیفه بزرگ تر سبقت و تقدم دارد، او سزاوار است که چنین باشد; چرا که بزرگ تر بر کوچک تر برتری دارد.

و چنان چه کوچک تر به رفعت بزرگ تر دست یابد، شگفت نیست; زیرا کوچک تر نیز از بزرگ تر پدید آمده است».

منصور نیز این قصیده را نیکو شمرد و دستور داد که چهارهزار درهم به او بدهند و بقیه را به بیت المال برگرداند. وقتی که منصور درگذشت و خلافت به مهدی رسید، مؤمل نزد او آمد و ماجرای خود با منصور، پدر خلیفه را با وی در میان نهاد. مهدی خندید و دستور داد که آن بیست هزار درهم را به وی بازپس دهند. او در این جا این شعرها را سرود:

«چه بسیار افراد دون و پستی که انتظار داشتند، من آنها را دشنام و ناسزا دهم; اگر چه این دشنام و ناسزای من بسیار باعث آزار و تلخ کامی آنان شود.

امّا خودداری ورزیدن از دشنام و ناسزا از باب بزرگ منشی; از خود دشنام و ناسزا دادن، به او ضرر و آسیب بیشتری می رساند».

او را قصیده ای است که در آن چنین می گوید:

«آن گاه که بیمار شویم، این ما هستیم به عیادت شما می آییم! و وقتی نیز شما مرتکب گناه و لغزش می شوید، باز ما به خدمتتان می رسیم وعذرخواهی می کنیم!»[1]

پی نوشت ها

[1] . سه شنبه، اول محرم سال 191 = هفدهم نوامبر سال 806 ; جمعه شانزدهم صفر سال 191 = اول ژانویه سال 807 .

[ 2 ] . الاعلام زرکلی، ج 4، ص 97 ; وفیات الاعیان، ج 3، ص 129 ; تذکرة الحفّاظ، ج 1، ص 356 ; شذرات الذهب، ج 1، ص 329 ; العبر، ج 1، ص 307 ; تهذیب التهذیب، ج 1، ص 465 ; دائرة المعارف الاسلامیه، ماده «ابن القاسم» ; بروکلمان، تاریخ الشعوب الاسلامیه، ج 3، ص 280.

[ 3 ] . الاعلام زرکلی، ج 8 ، ص 291 ; معجم الادباء، ج 7، ص 195 ; تاریخ بغداد، ج 13، ص 177 ; الموشح، ص 273.

سال 192 ق = 807 ـ 808 م

رویدادها

* هارون الرشید پس از آن که علی بن عیسی بن ماهان در سرکوبی شورش رافع بن لیث ناتوان ماند و به مردم نیز ظلم و ستم روا داشت، وی را عزل کرد و هرثمة بن اعین را به حکومت خراسان منصوب کرد.

* هارون الرشید، خود برای سرکوبی شورش رافع بن لیث روانه خراسان شد.

* پرداخت فدیه برای آزادی اسیران مسلمان در دست رومیان توسط ثابت بن نصر بن مالک خزاعی، حاکم حلب و مناطق مرزی.

* ادریس دوم شهر فاس را توسعه بخشید و ضمن انتقال به شهر جدید، در آن محلی برای مهاجران قیروان بنا کرد که به محله قیروانی ها معروف شد، مسجد جامعی که به مسجد جامع قیروانی معروف است در آن جا ساخته شد.

[ 1 ] . الاعلام زرکلی، ج 8 ، ص 291 ; معجم الادباء، ج 7، ص 195 ; تاریخ بغداد، ج 13، ص 177 ; الموشح، ص 273.

[ 2 ] . شنبه اول محرم سال 192 = ششم نوامبر، سال 807 ; شنبه 27 صفر سال 192 = اول ژانویه سال 808 .