وادار به ترک کوفه کرد. سپاهیان هرثمة، او را تعقیب و دست گیر کردند. پس از دست گیری، او را نزد حسن بن سهل آوردند. وی ابوالسرایا را در سال 200 ق کشت و جسدش را بر پل بغداد به دار آویخت.[1]

انس بن عیاض

ابوحمزه، انس بن عیاض لیثی مدنی، در عصر خود محدّث مدینه بود. بسیاری از سلسله اسنادِ حدیث، به او منتهی می شود. امام احمد بن حنبل و دیگران نیز از او حدیث روایت کرده اند.[2]

جابر بن حیان

ابوموسی، (ابوعبدالله) جابر بن حیان بن عبدالله ازدی کوفی طوسی، به خاطر زهدش، به «صوفی» معروف بود. او در دنیای فرهنگی غرب، در طول قرون وسطی به (Geber) معروف بود. پدرش از مبلغان عباسیان بود. بعدها به خراسان رفت تا مخفیانه به تبلیغِ عباسیان بپردازد. آن جا بود که وی صاحب پسری شد که او را «جابر» نامید. دیری نگذشت که کارگزار بنی امیه بر «حیان» دست یافت و او را کشت و جابر را نزد عموهایش ـ که از قبیله «ازد» در یمن بودند ـ فرستاد. وی ادبیات عرب و علوم دینی را به خوبی فرا گرفت. هنگامی که قدرت به دست عباسیان افتاد، جابر به بغداد آمد و به برمکیان پیوست و نزد آنان و هارون الرشید موقعیت خوبی یافت.

پس از سقوط برمکیان، جابر به کوفه رفت و در آن جا اقامت گزید. جابر به شیمی پرداخت و از مشهورترین علمای شیمی شد. او نخستین کسی بود که جوهر گوگرد را استخراج کرد و آن را «زیت الزاج» (جوهر گوگرد) نامید. هم چنین اولین کسی بود که «قلیای سوزنده» را کشف کرد و آن گاه با مخلوط کردن آب طلا و نقره با «جوهر گوگرد» و «جوهر نیتریک» استخراج کرد. استخراج ترکیبات دیگری چون: «کربنات پتاسیم» و «کربنات سدیم» و «یودور جیوه» و «انتیمون» و ... را نیز به او نسبت می دادند. وی درباره ترکیبات جیوه، مطالعه کرد و تحقیقاتی نیز در زمینه تبدیل سنگ به آهک و تجزیه مواد معدنی به کمک اکسیژن، انجام داد.

«بیکُن» فیلسوف انگلیسی درباره او گفته است:

«جابر بن حیان، اولین کسی است که علم شیمی را به جهان شناساند و او پدر شیمی است».

شیمیدان فرانسوی، مارسلن برتلو (Marcelin Berthelot)، درگذشته به سال 1907 م ، در کتابش شیمی قرون وسطی درباره او می گوید: «نقش جابر بن حیان در شیمی، همانند نقش « ارسطو» است; در منطق».

کتاب های او، در قرن چهاردهم میلادی، از مهم ترین منابع تحقیقات در زمینه شیمی و مؤثرترین آنها در رهبری اندیشه جهانی بود. تعدادی اصطلاحات علمی از خلال تحقیقات عربیِ جابر، از طریق زبان لاتینی که تحقیقات او به آن زبان ترجمه شده بود، به زبان های اروپایی منتقل شده است. از جمله تألیفات او، کتاب السبعین ـ که مجموعه ای شامل هفتاد پژوهش است ـ ، صناعة الکیمیاء، الخواص الکبیر فی خواص الأشیاء، عمل الاسطرلاب، گزیده رسائل، اخراج ما فی القوة الی الفعل و کتاب السموم و کتاب های دیگر می باشد.

جابر بن حیان در هشتاد سالگی درگذشت، امّا درباره زمان وفاتش اختلاف نظر وجود دارد. در بعضی از منابع آمده که او در سال 120 ق به دنیا آمد و در سال 190 ق درگذشت.[3] ) 3(

رقاشی

فضل بن عبدالصمد رقاشی، که از آزادشدگان قبیله رقّاش ـ یکی از تیره های بکر بن وائل ـ و به آنان منسوب بود. وی از شاعران خوش قریحه ای بود که به خدمت برمکیان درآمد تا در کنار آنان، از دیگران بی نیاز باشد. برمکیان، به وساطت او به شاعران صله می دادند. هنگامی که برمکیان مورد خشم هارون الرشید قرار گرفته، و زندانی شدند. او نیز به میل خود به زندان رفت. در تمامی روزگاری که آنها در زندان بودند، او همراهشان بود و آنان را مدح می کرد و شب ها را با آنان می گذراند. تا این که مردند و پس از مرگشان نیز در رثایشان شعر سرود. هنگامی که فضل بن یحیی به دار آویخته شد، و رقاشی از آن جا عبور می کرد آنان را دید و گریان شد، سپس چنین سرود:

«به خدا قسم! اگر ترس از جاسوسان و سخن چینان دایمی خلیفه نبود، در اطراف دار تو طواف می کردم و به استلام می پرداختم; آن گونه که مردم حجرالاسود را استلام می کنند.

ای پسر یحیی! پیش از تو ندیده بودم; که شمشیری، توسط شمشیر دیگری از بین برود.

پس از این، ای خوشی هایِ روزگار، ای دنیا و ای خاندان برمک، بدرود».[4]

سیف تمیمی

سیف بن عمر تمیمی، (و گویند: ضبی برجمی یا سعدی کوفی) در کوفه رشد کرد و به روایت اخبار و سیره پرداخت. وی از برجسته ترین

[1] . الاعلام زرکلی، ج 3، ص 129 ; البدایة والنهایه، ج 10، ص 244 ; تاریخ طبری، ج 8 ، ص 534 و 558 ; العبر، ج 1، ص 230 ; مقاتل الطالبیین، ص 518 و 542 ; تاریخ ابن اثیر، ج 6، ص 302 و 309 ; مروج الذهب، ج 3، ص 439 ; ابن خلدون، ج 3، ص 309 و 514.

[2] . الاعلام زرکلی، ج 1، ص 365.

[3] . الاعلام زرکلی، ج 2، ص 150 ; قفطی، اخبار العلماء بأخبار الحکماء، ص 111 ; دائرة المعارف الاسلامیه، ماده «جابر بن حیان» ; فرّوخ، تاریخ العلوم عند العرب، ص 242، 243، 246 و 248 ; الفهرست، ص 498 ; دکتر مایرهوف ، تراث الاسلام، ص 445 به بعد.

[4] . الأغانی، ج 15، ص 35 ; فوات الوفیات، ج 2، ص 125 ; الشعر والشعراء، ص 515.