عقب نشینی، به علت نیاز مأمون به یک نیروی آماده و قوی بود که بتواند با امین ـ که در حال حرکت به سوی وی بود ـ روبه رو شود. چون حکومت مأمون تثبیت شد، لشکری را برای نبرد با حمزه گسیل داشت، این لشکر به جنگ با او پرداخت و پیروان او را شکست داد. پاره ای از منابع می گویند: که حمزه در میدان جنگ کشته شد و برخی بر این عقیده اند که وی در رودخانه ای در کرمان غرق شده است. در مورد نام پدر حمزه، تاریخ نویسان نظریات مختلفی دارند. پاره ای نامش را حمزة بن أترک و عده ای حمزة بن عبدالله بن ازرق شاری ضبط کرده اند.[1]

عَکَوّک

ابوالحسن علی بن جبلّة بن عبدالله (ابن مسلم)، ملقّب به عکوَّک بود. او را به جهت این که کوتاه و چاق بود، «عکوَّک» می خواندند. اصل او از «ابناء» است. ابناء نامی است که بر فرزندانِ سربازانی اطلاق می شود که خسرو انوشیروان به یمن گسیل داشت تا حبشیان را از آن جا بیرون کنند. آنها پس از بیرون راندن حبشیان، در یمن ماندگار شدند. منسوب به ابناء را «ابناوی» و «بنوی» می گویند. عکوّک شاعری بی تکلف، زیبا کلام، سخنوری مدیحه سرا بود. اشعار او اکثراً در مدح ابودُلَف، قاسم بن عیسای عجلی و ابوغانم، حمید بن حمید طوسی، بود. ابوغانم و ابودلف از بزرگان دستگاه و دولت عباسیان و از سخاوت مندان بودند. عکوّک در مدح آن دو، راه افراط پیش گرفت و آنها را از تمام مردم برتر دانست. از این رو، مأمون بر وی خشم گرفت. گویند مأمون او را دست گیر کرد و زبانش را از پس گردنش بیرون کشید. نیز گفته اند: وی فرار کرد و تا زمان مرگش متواری بود. که البته این نظر درست تر می نماید. عکوّک در مدح ابودلف چنین می سراید:

«به درستی که روزگار و دنیا میان تولد و مرگ ابودلف منحصر است. هرگاه که ابودلف روی گرداند; دنیا نیز به دنبال او خواهد رفت (یعنی او نباشد دنیا نیز ادبار کند) ای درمان زمین آن گاه که فساد یابد و ای گشایشگر سختی.

هر عربی که بر روی زمین است; چه بادیه نشین و چه متمدن (شهرنشین) از تو ردایی از شرافت به عاریت گرفته که هنگام مفاخره بر تن می کند».

و درباره حمید طوسی می سراید:

«راستی دنیا آن گاه که دستان بخشنده حمید باشد مطلوب می نماید. اما زمانی که او در میان نباشد، دیگر دنیا را بهایی نیست».

در رثای حمید ـ که از دنیا رفته بود ـ قصیده «عینیه» معروف خود را سرود که مطلع آن چنین است:

«برای روزگار سرشک می باری یا از دست ایام می نالی! هر چه کنی بدان که مردم از فقدان این بزرگ همه مصیبت زده اند».

تا آن جا که می گوید:

«چگونه شکاف تنگ زمین، کوهی را دربرمی گیرد; که این کوه، زمین را در پناه داشت.

کوه سر به آسمان کشیده و استوار روزگار و باران سیراب کننده و حامی با یال و کوپال و دلاورش، فرو افتاد.

او شمشیر امیرالمؤمنین و نیزه او و گره گشای مشکلات و سختی های بس گران بود.

نمی بینی که نور خورشید بر مرگ او تیره گشت و چون برآمد گرفته و رنگ پریده بود.

مرگ او دنیا را وحشت زده کرده و عظمت و رونق آن را از بین برد و چراگاه های دایر آن را خشک کرد.

آری دنیا از پرتو او قرار و آرامش داشت اما اینک کوه ها از بزرگی این مصیبت، کنده می شود».

عکوّک در 53 سالگی در بغداد درگذشت.[2]

پی نوشت ها

[1] . یک شنبه اول محرم سال 213 = 22 مارس سال 828 ; جمعه بیستم شوال سال 213 = اول ژانویه سال 829 .

[2] . الاعلام زرکلی، ج 4، ص 314 ; البدایة والنهایه، ج 10، ص 268 ;وفیات الاعیان، ج 3، ص 177 ; بغیة الوعاة، ص 315 ; شذرات الذهب، ج 2، ص 45 ; حسن المحاضره، ج 1، ص 228 ; انباه الرواة، ج 2، ص 211 ; العبر، ج 1، ص 374 ; الروض الأنف، ج 1، ص 5 ; بروکلمان، تاریخ الشعوب الاسلامیه، ج 3، ص 12.

[ 3 ] . الاعلام زرکلی، ج 1، ص 257 ; تاریخ بغداد، ج 5، ص 216 ; الکتّاب والوزراء، ص 304 ; معجم الادباء، ج 2، ص 160 ; امراء البیان، ج 1، ص 218 ; اعتاب الکتّاب، ص 113 ; دائرة المعارف الاسلامیه، ماده «احمد بن یوسف».

[ 4 ] . الاعلام زرکلی، ج 1، ص 266 ; ابن خلدون، ج 4، ص 13 ; البیان المغرب، ج 1، ص 103 ; الاستقصاء، ج 1، ص 161 ـ 171 ; دائرة المعارف الاسلامیه، ماده «ادریس الثانی».

[ 5 ] . الاعلام زرکلی، ج 1، ص 291 ; تاریخ ابن اثیر و طبری، حوادث سال 212 ق ; العبر، ج 1، ص 364 ; ابن خلدون، ج 4، ص 425 ; البیان المغرب، ج 1، ص 97 ; دائرة المعارف الاسلامیه، ماده «اسد بن فرات» ; وازیلیف، العرب والروم، ص 71 ـ 78.

[ 6 ] . الاعلام زرکلی، ج 2، ص 86 ; تاریخ بغداد، ج 7، ص 145 ; خطط مقریزی، ج 2، ص 347 ; الفرق بین الفرق، ص 156 ; الملل والنحل، ج 1، ص 70 ; طبقات المعتزله، ص 46، 63، 65 و 67 ; التبصیر فی الدین، ص 74 ; تکملة الفهرست، ص 2 ; دائرة المعارف الاسلامیه، ماده «ثمامة بن اشرث».

[ 7 ] . الاعلام، ج 2، ص 312 ; تاریخ بغداد، ج 14، ص 446 ; طبقات الاطباء، ص 187 و 201 ; تاریخ ابن اثیر، ج 6، ص 58 ; قفطی، تاریخ الحکماء، ص 133 ; دائرة المعارف الاسلامیه، ماده «جبرائیل بن بختیشوع».

[ 8 ] . تاریخ طبری، ج 8 ، ص 261 ـ 273 ; تاریخ ابن اثیر، ج 6، ص 147 ـ 151 ; الفرق بین الفرق، ص 58 ; الملل والنحل، ج 1، ص 147 ـ 151 ; اشعری، مقالات الاسلامیین، ج 1، ص 94.

[ 9 ] . الشعر والشعراء، ص 742 ; الأغانی، ج 19، ص 287 ; وفیات الاعیان، ج 3، ص 350 ; تاریخ بغداد، ج 11، ص 359 ; شذرات الذهب، ج 2، ص 20 ; بروکلمان، تاریخ الشعوب الاسلامیه، ج 2، ص 37.

[ 1 ] . تاریخ طبری، ج 8 ، ص 261 ـ 273 ; تاریخ ابن اثیر، ج 6، ص 147 ـ 151 ; الفرق بین الفرق، ص 58 ; الملل والنحل، ج 1، ص 147 ـ 151 ; اشعری، مقالات الاسلامیین، ج 1، ص 94.

[ 2 ] . الشعر والشعراء، ص 742 ; الأغانی، ج 19، ص 287 ; وفیات الاعیان، ج 3، ص 350 ; تاریخ بغداد، ج 11، ص 359 ; شذرات الذهب، ج 2، ص 20 ; بروکلمان، تاریخ الشعوب الاسلامیه، ج 2، ص 37.