درگذشتگان

* ابن سلاّم جمحی.

* احمد بن دینار.

* خوارزمی.

* الواثق بالله.

ابن سلاّم جمحی

ابوعبدالله محمد بن سلاّم بن عبیدالله منسوب به قبیله بنی جمح اهل بصره، از صاحب نظران در ادبیات عرب بود. او قَدَری بود. علمای حدیث درباره او می گویند: از او شعر روایت می شود اما حدیث نه! از جمله تصنیفات او، کتاب طبقات الشعراء الجاهلیین والاسلامیین، بیوتات العرب و غریب القرآن است. او در 82 سالگی درگذشت.[1]

احمد بن دیناراحمد بن دینار بن عبدالله، یکی از فرماندهان نیروی دریایی بود که با روم به جنگ پرداخت. بحتری او را مدح کرد و در وصف جنگ دریایی او با رومیان، قصیده ای سرود که مطلع آن چنین است:

«آیا نمی بینی سرخی بهار زودرس را و آن چه از زیبایی در بوستان های خوش بو گسترانیده است؟»

تا آن جا که می گوید:

«وقتی فرماندهی قوای اسلام را در دریا که همسنگ اوست برعهده گرفت; دریا از خصال بارز او ممتاز گشت و هیبت همه دریاها گرفت.

آن ناوگان را چنان به پیش می برند که گویی کشتی هایش ابرهای پرشتاب عقیم و باران زای تابستان هستند.»[2]

خوارزمی

ابوعبدالله، محمد بن موسی خوارزمی، ریاضیدان، اخترشناس، جغرافیدان، تاریخ نویس و از مردم خوارزم بود. او را استاد می خواندند. مأمون او را به تولیت کتاب های «خزانة الحکمة» گمارد و گردآوری و ترجمه کتاب های یونانی را به او واگذارد. چندی بعد، مأمون ترجمه کتاب مجسطی اثر بطلمیوس را از او درخواست کرد. ابوعبدالله آن را خلاصه کرد و السند هند معنای «روزگار دراز» نام گذارد. این کتاب، زیربنای علم اخترشناسی شد. خوارزمی، جدولی فلکی طرح کرد و آن را «زیج» نام نهاد.

هم چنین در این زمینه، دو کتاب دیگر برای مأمون تألیف کرد که در برگیرنده جدول های فلکی است و موقعیت های جغرافیایی و مناطق بزرگ زمین که بر حسب دوری تدریجی از خط نصف النهار به قطعات گوناگون تقسیم شده است را نشان می دهد.

ستاره شناسان بعدها از شیوه او پیروی کردند. خوارزمی به تدریس شیوه ستاره شناسی هندی و یونانی پرداخت و آن چه را که خود به دست آورده بود، به این علم افزود.

خوارزمی بزرگ ترین ریاضیدان عصر خویش و یکی از برجسته ترین ریاضیدانانِ تمام اعصار به حساب می آید. او بنیانگذار علم جبر است. مورخان علوم، عصر او را عصر خوارزمی خوانده اند. از آثار قلمی او، کتاب الجبر والمقابله است که به لاتین و انگلیسی ترجمه و خلاصه آن نیز به زبان عربی چاپ شده است. او کتابی در تاریخ دارد که اینک در دست نیست; ولی طبری و مسعودی از آن کتاب نقل کرده اند. کتاب صورة الارض و پاره ای دیگر از جمله کتاب های اوست که برخی چاپ شده، برخی به صورت خطی باقی مانده و تعدادی نیز مفقود گشته اند.[3]

الواثق بالله

ابوجعفر، هارون بن محمد معتصم بالله بن هارون الرشید، نهمین خلیفه عباسی و ملقب به الواثق بالله بود. مادر او کنیزی به نام «قراطیس» و از مردم روم بود. پدرش هنگامی که همراه با لشکر خود به سامرا منتقل شد، او را به نیابتِ خود بر بغداد گمارد و خلافت پس از خویش را به وی تفویض کرد. واثق در سال 227 ق و پس از مرگ پدر به خلافت رسید.

ابنطباطبا، درباره او چنین می گوید: «واثق از دانشمندترین خلفای عباسی و فردی هوشمند، فصیح و شاعر بود. در حرکات و سکناتش از مأمون تقلید می کرد. زمانی که به خلافت رسید، عموزادگان خود را ـ که از اولاد ابوطالب بودند ـ مورد احسان و نیکی قرار داد و نیز سردارانِ ترک در زمان وی، جایگاه برجسته ای یافتند. واثق به سردار ترک «اشناس»، لقب سلطان و دو حمایل جواهرنشان و تاجی را به منزله خلعت عطا کرد و با این عمل، امتیازی برای او قائل شد که از دایره فعالیت های نظامی صرف فراتر بود. او اولین خلیفه ای بود که سلطانی از ترک ها را به جانشینی خویش برگزید.

واثق نیز مردم را پیرامون مخلوق بودن قرآن آزمود و گروهی از علما، از جمله نعیم بن حماد، را به زندان افکند که در زندانِ واثق وفات یافت. هم چنین در نتیجه آزمون خلقِ قرآن بود که احمد بن نصر خزاعی محدّث را به قتل رساند و بدن او را به دار کشید. واثق، احمد بن حنبل را به سبب مسئله خلق قرآن تبعید کرد و او تا زمان مرگِ واثق خانه نشین بود تا آن جا که حتی برای نماز نیز خارج نمی شد. واثق این کارها را در پیروی از مأمون انجام می داد.

در دوران حکومتِ واثق، شورش های بزرگی در مناطق مختلفی از جزیرة العرب رخ داد; از جمله بنی سلیم از قبیله «قیس عیدان» که منزل گاه آنها در مناطق نزدیک مدینه بود سر به شورش برداشتند.

[1] . الاعلام زرکلی، ج 7، ص 16 ; تاریخ بغداد، ج 5، ص 327 ; انباه الرواة، ج 3، ص 134 ; معجم الادباء، ج 7، ص 13 ; شذرات الذهب، ج 2، ص 71 ; الفهرست، ص 113 ; العبر، ج 1، ص 409 ; بروکلمان، تاریخ الشعوب الاسلامیه، ج 2، ص 152.

[2] . تاریخ ابن اثیر، حوادث سال 232 ق ; دیوان بحتری، ج 2، ص 98 ; مجموعه ذخائر العرب، شماره 34.

[3] . الاعلام زرکلی، ج 7، ص 337 ; الفهرست، ص 275 ; قفطی، اخبار الحکماء، ص 187 ; دائرة المعارف الاسلامیه، ماده «الخوارزمی محمد بن موسی» ; عمر فرّوخ، تاریخ العلوم عند العرب، ص 330 و پس از آن.