بنی مرّه و فزاره نیز در فدک و هم چنین بنی نمیر در یمامه شروع به سرکشی کردند. واثق برجسته ترین سرداران خویش را برای سرکوب شورش ها به منطقه فرستاد و موفق شد با قدرتِ تمام، شورش ها را سرکوب کند و امنیت را به آن جا بازگرداند. فرستادگان واثق شورشیان را دست گیر کرده، گردن زدند و تمامی سرکشی ها و آشوب ها را فرونشاندند. در این نبردها بود که نام «بغا»ی بزرگ که فرماندهی لشکریان خلیفه را در بیشتر جنگ ها و درگیری ها به عهده داشت درخشیدن گرفت.

واثق فردی زنده دل و علاقه مند به موسیقی و خود، موسیقی دان و آهنگ ساز بود. او به حد افراط به زنان علاقه داشت. ازاین رو، داروهایی جهت تقویت برای او تجویز کردند و او در نتیجه به کارگیری آنها بیمار شد و مرد. او کسی را به ولایت عهدی خویش انتخاب نکرده بود. به همین دلیل، سردار «وصیف» که جانشین اشناس بود، محمد بن واثق را به عنوان خلیفه مسلمین تعیین کرد. این در حالی بود که محمد به سن رشد نرسیده بود. چیزی نگذشت که عموی محمد، جعفر «المتوکل علی الله» را به جای وی نشاند.

متوکل بر آن بود که به نحوی از فرماندهان ترک رهایی یابد; ولی کوشش او نافرجام ماند; زیرا ترک ها با هم دستی پسر او ـ المنتصر بالله ـ بر وی شوریده، او را به قتل رساندند و با این اقدام، حکومت کاملا در دست ایشان قرار گرفت. واثق در سال 232 ق پس از آن که یک قرن از برپایی حکومت عباسیان گذشته بود، وفات یافت. دوره واثق، دوره درخشش و شکوفایی بود. با مرگ وی و آغاز خلافت خلفایی ناتوان، حکومت رو به انحطاط گذارد. خلفای پس از واثق، به فرمانِ سرداران ترک و دیگر فرماندهان بیگانه عزل و نصب می شدند.

واثق به هنگام مرگ 36 سال داشت و دوران حکومت او پنج سال و چند ماه به طول انجامید. گویند هنگام احتضار، گونه خود را بر زمین نهاد و می گفت: «یا من لایزول ملکه ارحم من قد زال ملکه; ای کسی که ملک و حکومتت فناناپذیر است، بر بنده ای که قدرت چندروزه او فنا شده، ترحم نما.»[1]

پی نوشت ها

[1] . شنبه اول محرم سال 232 = 28 اوت سال 846 ; شنبه نهم جمادی الأول سال 232 = اول ژانویه سال 847 .

[ 2 ] . الاعلام زرکلی، ج 7، ص 16 ; تاریخ بغداد، ج 5، ص 327 ; انباه الرواة، ج 3، ص 134 ; معجم الادباء، ج 7، ص 13 ; شذرات الذهب، ج 2، ص 71 ; الفهرست، ص 113 ; العبر، ج 1، ص 409 ; بروکلمان، تاریخ الشعوب الاسلامیه، ج 2، ص 152.

[ 3 ] . تاریخ ابن اثیر، حوادث سال 232 ق ; دیوان بحتری، ج 2، ص 98 ; مجموعه ذخائر العرب، شماره 34.

[ 4 ] . الاعلام زرکلی، ج 7، ص 337 ; الفهرست، ص 275 ; قفطی، اخبار الحکماء، ص 187 ; دائرة المعارف الاسلامیه، ماده «الخوارزمی محمد بن موسی» ; عمر فرّوخ، تاریخ العلوم عند العرب، ص 330 و پس از آن.

[ 5 ] . الاعلام زرکلی، ج 9، ص 44 ; تاریخ طبری و ابن اثیر، رویدادهای سال 227 ـ 232 ق ; مروج الذهب، ج 2، ص 477 ; تاریخ بغداد، ج 14، ص 150 ; البدایة والنهایه، ج 1، ص 208 ; العبر، ج 1، ص 412 ; المعارف، ص 393 ; ابن خلدون، ج 3، ص 573 ـ 587 ; سیوطی، تاریخ الخلفاء، ص 340 ; مروج الذهب، ج 3، ص 477.

سال 233 ق = 847 ـ 848 م

رویدادها

* متوکل، کارگزاران برادرش واثق را برکنار کرد و محمد بن عبدالملک، زیاتِ وزیر را پس از دست گیری و مصادره اموال، به قتل رساند. او هم چنین فضل بن مروان را از خزانه داری معزول داشت و اموال عده ای از منشیان را مصادره کرد.

* نصب فتح بن خاقان بر دیوان خراج.

* برکناری سردار ایتاخ از حاجبی و نصب سردار « وصیف» به جای ایتاخ.

* نصب محمد بن حاتم بن هرثمة بن نضر به امارت آذربایجان.

* درگذشت هرثمة بن نضر جبلی، امیر مصر، و نصب پسرش حاتم بن هرثمه به جای وی. پس از او تا سال 242 ق عده ای به ولایت مصر گماشته شدند، تا این که فتح بن خاقان، از سوی متوکل به حکومت مصر منصوب شد.

* متوکل، ابوجعفر محمد بن فضل جرجرائی را به وزارت برگزید.

* زلزله بزرگی که در شام رخ داد، انطاکیه و دمشق را لرزاند و موجب خرابی مناره مسجد جامع اموی، فرو ریختن کنگره های مسجد و شکاف برداشتن دیوار محراب و هلاکت عده زیادی از مردم شد. دامنه این زلزله تا موصل نیز ادامه داشت.

* سیل در موصل سبب غرق هزاران تن از ساکنان آن شد.

* شیوع گرسنگی و قحطی در اندلس.

وقایع نظامی

حملات

* ایتالیا: پاپ لئون چهارم، دیواری جهت حفاظت از کلیسای پطرس مقدس در برابر حملات اعراب بنا کرد (دیوار لئونی).

شورش ها

* افریقیه: شورش سالم بن غلبون ـ کارگزارِ «زاب» ـ علیه عباس بن محمد بن اغلب ـ امیر افریقا ـ و قلع و قمع شورش و قتل سالم، سرکرده شورش.

درگذشتگان

* ابن زیات.

* ابن سماعه.

* یحیی بن معین.

[ 1 ] . الاعلام زرکلی، ج 9، ص 44 ; تاریخ طبری و ابن اثیر، رویدادهای سال 227 ـ 232 ق ; مروج الذهب، ج 2، ص 477 ; تاریخ بغداد، ج 14، ص 150 ; البدایة والنهایه، ج 1، ص 208 ; العبر، ج 1، ص 412 ; المعارف، ص 393 ; ابن خلدون، ج 3، ص 573 ـ 587 ; سیوطی، تاریخ الخلفاء، ص 340 ; مروج الذهب، ج 3، ص 477.

[ 2 ] . چهارشنبه اول محرم سال 233 = 17 اوت سال 847 ; یک شنبه بیستم جمادی الاول، سال 233 = اول ژانویه سال 848 .