الاعتدال 4/170. 4 ـ تاریخ التراث العربی 2/5/14. 5 ـ الفهرست (الندیم) 189.

دیگر منابع: لغت نامه دهخدا 2/1897.

اسحاق ـ موصلی (م 150 ـ 235 هـ )

ابومحمد اسحاق بن ابراهیم بن ماهان (میمون) بن بهمن بن نسک موصلی تمیمی أرجانی.

در سال 150 هـ متولد شد. او خود را ایرانی و اهل ارکان (ارگان)، از شهرهای خوزستان کنونی معرفی می کند که به خاطر ظلم بنی امیه و بستن مالیات های سنگین، به کوفه گریخت و در میان قبیله بنی دارم سکنی گزید.1 اسحاق از ابتدا به طور جدی دنبال کسب علم و دانش بود، به گونه ای که خود می گوید: مدتی در هر روز ابتدا نزد هشیم حدیث، سپس در خدمت کسائی، فراء و ابن غزاله قرآن آموخته پیش منصور زلزل می رفت و چند آهنگ می نواخت، آن گاه نزد عاتکه بنت شهده یکی ـ دو آواز گوش کرده و نزد اصمعی و ابوعبیده شعر خوانده و فنون شعر را فرا می گرفت. پس از آن به وقت ناهار پیش پدر هر آنچه آموخته بود، در میان می گذاشت و به دربار هارون الرشید (خلافت 170 ـ 193 هـ ) می رفت.2 ابوالفرج اصفهانی درباره جایگاه علمی او می نویسد: در ادبیات، اخبار گذشتگان، شعر و سایر علوم مشهورتر از آن است که توصیف شود. در آوازخوانی نیز فردی بی نظیر و از پیشوایان و استادان بزرگ این فن بود، ولی خود او از اینکه به این حرفه شناخته شود، اکراه داشت. مأمون عباسی او را به قضاوت لایق تر از دیگران دانسته و می گفت: اگر به آوازخوانی نزد مردم شهرت نیافته بود، او را متولی امر قضاوت می کردم.3 موصلی آگاه به لغت، اشعار، اخبار شعرا و نیز اخبار گذشتگان بود و در فقه و کلام نیز دستی داشت.4 وی راوی حدیث نیز بود و محدثانی همچون مالک بن انس، سفیان بن عیینه، هشیم بن بشیر، ابراهیم بن سعد، ابومعاویه ضریر، روح بن عباده و دیگر بزرگان عراق و حجاز را ملاقات کرده و از آنها بهره گرفته بود.5 وی شاگردانی مانند فرزندش حماد، زبیر بن بکار، ابوالعیناء محمد بن قاسم بن خلاد، میمون بن هارون کاتب، علی بن یحیی منجم، یزید بن محمد مهلبی و حسین بن یحیی کاتب را تربیت نمود.6 اسحاق موصلی در آغاز فقیر و بی چیز بود، ولی پس از آنکه در فنون مختلف تبحر پیدا کرد و به دربار پنج تن از خلفا راه یافته و از مقام و منزلت خاصی برخوردار شد، اموال زیادی به دست آورد و در بصره نخلستان های فراوان خرید. علی بن هشام در نامه ای که به او نوشت، تقاضای همراهی و خدمت گزاری نمود، ولی وی به دلیل ضعف از این امر استنکاف نمود.7 موصلی دو سال پیش از مرگش نابینا شد و سرانجام در سال 2358 و به نقلی 236 هـ در بغداد درگذشت. آثار او عبارت اند از: أخبار عزة المیلاء أغانی معبد أخبار حماد عجرد أخبار حنین الحیری أخبار ذی الرمه أخبار المغنیین المکیین أخبار طویس أخبار سعید بن مسجح أخبار الدلال أخبار محمد بن عایشه أخبار الأبجر (الابخر) أخبار ابن صاحب الوضو (الضوء) الاختیار من الاغانی للواثق اللحظ و الاشارات الشراب مواریث الحکماء جواهر الکلام الرقص و الزفن الندماء المنادمات النغم و الایقاع و عدد مهاله أخبار الهذلیین قیان الحجاز الرسالة الی علی بن هشام منادمة الاخوان و تسامر الخلان القیان النوادر المتحیره الاخبار و النوادر أخبار معبد و ابن سریج و اغانیهما أخبار الغریض تفصیل الشعر و الرد علی من یحرمه و ینقضه أخبار حسّان أخبار الاحوص أخبار جمیل أخبار کُثیِّر أخبار النصیب أخبار عقیل بن علفه أخبار ابن هرمه9 و دیوان شعر.10 همچنین کتابی به نام الاغانی به وی نسبت داده شده است. بنا بر گزارشی، کتابی را خود او نوشته و کتاب دیگری با همین نام برایش نوشته بودند. در گزارشی دیگر از ابوالفرج اصفهانی از وکیع از قول حماد پسر اسحاق موصلی آمده است که پدرش کتاب الاغانی نداشته، بلکه کتابی یازده جلدی به نام السراة (الشرکه) در اختیارش بوده که تنها جلد نخست آن را که حکم مقدمه داشته، نوشته بوده است و پس از مرگش، سندی بن علی که ورّاق اسحاق بوده و شریکش، همه آن را به نام اسحاق منتشر می کند.11

پی نوشت ها

[1] ـ الفهرست (الندیم) 157.
[2] ــ تاریخ بغداد 6/338.
[3] ــ الاغانی 5/154.
[4] ــ وفیات الاعیان 1/202.
[5] ــ الاغانی 5/154.
[6] ــ تاریخ مدینة دمشق 8/142.
[7] ــ طبقات الشعراء (ابن معتز) 359.
[8] ــ الاغانی 5/154. 9 ـ الفهرست 158. 10 ـ وفیات الاعیان 1/202. 1
[1] ـ الفهرست 158.

دیگر منابع: العبر 1/330 لسان المیزان 1/350 الروض المعطار 564 نزهة الالباء 169 نشوار المحاضره 7/27 و 135 الامالی (قالی) 2/127 الامالی (سید مرتضی) 1/360 مروج الذهب 1/13 المحاسن و المساوی 325 و 436 اخبار النساء 108 معجم ما استعجم 4/1366 ربیع الابرار 4/277 الانباء فی